Vận chuyển hàng hóa bằng tàu hỏa – Đã đến lúc ‘hồi sinh’ tuyến đường sắt Việt Nam?

Trong bối cảnh chi phí logistics ngày càng đè nặng lên doanh nghiệp và áp lực cắt giảm khí thải từ ngành vận tải đang trở thành ưu tiên toàn cầu, việc phát triển vận tải đường sắt – vốn bị lãng quên trong nhiều thập kỷ – đang được nhắc lại như một chiến lược “chậm mà chắc” trong bài toán tái cấu trúc logistics quốc gia. Liệu đã đến lúc tuyến đường sắt Việt Nam “hồi sinh”?

1. Đường sắt – mắt xích bị lãng quên trong chuỗi logistics

Việt Nam có hơn 3.000km đường sắt, trải dài từ Bắc vào Nam, kết nối các khu công nghiệp, cảng biển, cửa khẩu và trung tâm đô thị. Tuy nhiên, trong suốt nhiều năm, đường sắt chỉ đảm nhận dưới 1% sản lượng hàng hóa vận chuyển cả nước. Điều này trái ngược hoàn toàn với tiềm năng của loại hình vận tải này.

Trong chuỗi cung ứng hiện đại, logistics không chỉ là vận chuyển từ A đến B. Nó là một hệ thống tích hợp, tối ưu hóa từng mắt xích để đạt được chi phí thấp nhất, tốc độ phù hợp nhất, và hiệu quả bền vững nhất. Trong khi vận tải đường bộ linh hoạt nhưng gây tắc nghẽn, ô nhiễm và hao phí lớn; vận tải hàng không nhanh nhưng đắt đỏ; thì vận tải đường sắt lại mang đến sự cân bằng: ổn định – chi phí hợp lý – ít phát thải.

2. Đường sắt trong chiến lược logistics quốc gia

Chiến lược phát triển logistics Việt Nam đến năm 2030 đã xác định mục tiêu nâng tỷ trọng vận tải hàng hóa bằng đường sắt lên khoảng 4% tổng sản lượng vận tải. Đây không chỉ là con số tham vọng, mà còn là lời cảnh tỉnh về sự mất cân đối nghiêm trọng trong cấu trúc vận tải hiện tại – nơi 70% hàng hóa vẫn phụ thuộc vào đường bộ.

Nếu được đầu tư đúng mức, đường sắt có thể đóng vai trò chủ lực trong vận tải trung chuyển Bắc – Nam, kết nối các cảng biển lớn như Hải Phòng, Cái Mép – Thị Vải, và các khu công nghiệp lớn ở Bắc Ninh, Bình Dương, Đồng Nai.

Một số chuyên gia logistics cho rằng, đường sắt nên được xem là “xương sống” trong trục vận tải dài, từ đó phân phối hàng hóa đến các trung tâm bằng đường bộ (first/last mile). Việc hình thành các ICD (Inland Container Depot) và trung tâm logistics kết nối trực tiếp với đường sắt là một trong những điều kiện then chốt để mạng lưới vận tải này phát huy hiệu quả.

3. Tiết kiệm chi phí – vũ khí mạnh của tàu hỏa

Chi phí logistics tại Việt Nam hiện chiếm khoảng 16-20% GDP – con số cao gần gấp đôi mức trung bình toàn cầu (~10%). Một trong những nguyên nhân là sự phụ thuộc quá lớn vào vận tải đường bộ, vốn có chi phí cao, nhất là trong bối cảnh giá xăng dầu và phí cầu đường leo thang.

Theo tính toán, chi phí vận chuyển bằng đường sắt thấp hơn khoảng 30-50% so với đường bộ trên cùng một quãng đường. Đối với hàng nặng, cồng kềnh hoặc không yêu cầu tốc độ cao, đường sắt tỏ ra vượt trội. Các doanh nghiệp xuất nhập khẩu, đặc biệt trong ngành nông sản, điện tử, dệt may, nếu chuyển sang đường sắt cho tuyến trung chuyển Bắc – Nam, có thể tiết kiệm hàng tỷ đồng mỗi năm.

Ngoài ra, vận tải đường sắt có thể giảm chi phí ẩn từ ùn tắc, tai nạn giao thông và hao mòn phương tiện – những yếu tố gây thất thoát lớn nhưng khó định lượng.

4. Môi trường và phát triển bền vững – giá trị không thể bỏ qua

Trong thời đại mà các tiêu chuẩn ESG (Môi trường – Xã hội – Quản trị) đang trở thành một phần trong đánh giá doanh nghiệp, lựa chọn phương thức vận tải “xanh” đang không còn là lựa chọn mà là bắt buộc. Vận tải đường sắt phát thải CO2 thấp hơn 5 – 10 lần so với xe tải cho cùng khối lượng hàng hóa.

Theo nghiên cứu của Ngân hàng Thế giới, nếu tăng tỷ trọng vận tải đường sắt lên 10% trong tổng sản lượng vận tải, Việt Nam có thể giảm khoảng 4 triệu tấn CO2 mỗi năm – tương đương lượng khí thải của gần 1 triệu xe máy.

Việc tích hợp đường sắt vào chuỗi logistics xanh không chỉ giúp doanh nghiệp giảm dấu chân carbon mà còn mở ra cơ hội tiếp cận các thị trường khó tính như EU, Mỹ – nơi yêu cầu truy xuất nguồn gốc carbon đang trở thành tiêu chuẩn bắt buộc.

5. Hạ tầng chưa theo kịp tiềm năng

Bất chấp những lợi thế rõ ràng, hệ thống đường sắt hiện tại vẫn đang “lạc hậu” cả về công nghệ lẫn tư duy khai thác. Nhiều tuyến đường vẫn sử dụng ray đơn khổ 1m, không đáp ứng tốc độ và tải trọng cần thiết cho vận chuyển hàng hóa lớn. Cơ sở vật chất tại ga hàng, bãi container còn sơ sài, thiếu liên kết với khu công nghiệp hoặc cảng biển.

Ngoài ra, quy trình làm hàng còn mang nặng tính thủ công, giấy tờ, thiếu tích hợp số hóa khiến thời gian bốc xếp, luân chuyển bị kéo dài. Điều này làm mất đi lợi thế thời gian và sự tin tưởng từ doanh nghiệp logistics vốn đề cao tính chính xác và tốc độ.

6. Bài toán đầu tư – Nhà nước không thể làm một mình

Hồi sinh đường sắt không thể chỉ trông chờ vào vốn đầu tư công. Mô hình hợp tác công – tư (PPP) cần được đẩy mạnh với các ưu đãi rõ ràng cho doanh nghiệp đầu tư vào ga hàng, bãi container, depot và toa xe chuyên dụng. Đồng thời, cần có chính sách hỗ trợ chuyển đổi từ vận tải đường bộ sang đường sắt thông qua ưu đãi thuế, phí và thời gian thông quan.

Ngoài ra, cần học hỏi các mô hình thành công như Trung Quốc, nơi tuyến đường sắt cao tốc chở hàng được phát triển song song với hành khách, hay Ấn Độ – quốc gia đầu tư mạnh vào mạng lưới vận tải đường sắt chuyên dụng phục vụ logistics.

7. Đường sắt xuyên biên giới – “cửa ngõ mới” cho xuất khẩu

Một lợi thế lớn của vận tải đường sắt là khả năng kết nối quốc tế. Tuyến đường sắt liên vận Việt – Trung – Nga – châu Âu đang mở ra một hành lang xuất khẩu mới cho hàng hóa Việt, đặc biệt với mặt hàng nông sản tươi, điện tử, hàng nhẹ giá trị cao.

Thay vì chờ hàng tuần để xếp lịch tàu biển, nhiều doanh nghiệp đã thử nghiệm chuyển hàng sang châu Âu bằng tàu hỏa liên vận quốc tế, giúp rút ngắn thời gian vận chuyển từ 45 ngày xuống chỉ còn 20 ngày. Đây là cơ hội lớn để Việt Nam tham gia sâu hơn vào chuỗi cung ứng toàn cầu, đặc biệt khi thương mại điện tử xuyên biên giới ngày càng phát triển.

8. Gen Z và xu hướng tiêu dùng thông minh – cú hích bất ngờ

Không chỉ doanh nghiệp, người tiêu dùng – đặc biệt là thế hệ trẻ – cũng ngày càng quan tâm đến tính bền vững trong mỗi quyết định mua hàng. Giao hàng bằng tàu hỏa, tưởng chừng “chậm chạp”, lại đang được Gen Z ưa chuộng vì lý do đơn giản: thân thiện môi trường, ít rủi ro, và tiết kiệm chi phí.

Các startup logistics xanh như Giao Hàng Nhanh, Boxme, hay một số nhóm cộng đồng môi trường đã thử nghiệm mô hình kết hợp tàu hỏa – xe đạp – xe điện cho tuyến giao hàng nội đô. Đây không chỉ là chiến lược tiết kiệm, mà còn là thông điệp thương hiệu mạnh mẽ trong mắt người tiêu dùng mới – những người sẵn sàng đợi thêm 1-2 ngày để nhận hàng nếu điều đó giúp bảo vệ môi trường.

9. Kết luận: Đã đến lúc thay đổi tư duy về đường sắt

Vận tải đường sắt không phải là sự lựa chọn lỗi thời, mà là một phần trong chiến lược logistics hiện đại – nơi tối ưu chi phí phải song hành cùng phát triển bền vững. Việc “hồi sinh” tuyến đường sắt không chỉ nằm ở việc thay ray hay mua toa xe mới, mà còn ở việc nhìn nhận lại vai trò của nó trong tổng thể chuỗi cung ứng quốc gia và toàn cầu.

Trong cuộc đua logistics thế kỷ 21, Việt Nam không thể đi nhanh nếu chỉ dựa vào đường bộ. Đã đến lúc nhìn xa hơn, đầu tư thông minh hơn – và tàu hỏa chính là một nước đi chiến lược đáng để khai phá.

xem thêm:

Dịch vụ vận chuyển hàng hóa nội địa bằng đường sắt

Dịch vụ vận chuyển hàng hóa nội địa giá rẻ, siêu tốc